Dwa światy, jedna misja 

Na początku uczestników powitała Julita Ewert-Stawowy, Zastępczyni Dyrektora Biura SMK, podkreślając, że spotkanie symbolicznie łączy dwa światy: ten, który odpowiada za jakość i efektywność procedur przetargowych oraz ten, który koncentruje się na potrzebach mieszkańców i rozwoju usług społecznych, w tym edukacyjnych, w gminach Metropolii Krakowskiej. 

Wyraźnie zaakcentowano, że zamówienia publiczne nie są wyłącznie procedurą administracyjną. Mogą stać się narzędziem wspierania lokalnych społeczności, wzmacniania podmiotów ekonomii społecznej i podnoszenia jakości życia mieszkańców.  
 
Następnie głos zabrała Magdalena Cyran, Główna Specjalistka w Zespole ds. gospodarki, edukacji i spraw społecznych, która podkreśliła, że społecznie odpowiedzialne zamówienia to nie luksus, lecz inwestycja w ludzi, lokalną gospodarkę i stabilność finansów publicznych. Wskazała trzy filary, które pozwalają dostrzec pełny potencjał tych rozwiązań: 

1. Korzyści społeczne – zatrudnienie osób z grup zagrożonych wykluczeniem, integracja i wzmocnienie lokalnych więzi. 

2. Korzyści finansowe – oszczędności w systemie świadczeń społecznych, lokalny obieg środków i efektywniejsze wykorzystanie wydatków publicznych. 

3. Koszty zaniechania – czyli realne straty wynikające z braku stosowania klauzul społecznych: dalsze obciążenie systemu pomocy społecznej, niewykorzystany potencjał ludzi i utrata szans na strategiczny, zrównoważony rozwój. 

Klauzule społeczne – definicja i podstawa prawna 

Klauzule społeczne to zapisy w dokumentacji przetargowej, które umożliwiają uwzględnienie celów społecznych w procedurach zamówień publicznych. Mogą one dotyczyć m.in. wymogu zatrudnienia określonych osób, zastrzeżenia postępowania dla podmiotów ekonomii społecznej czy wprowadzenia kryteriów oceny ofert odnoszących się do wpływu społecznego realizacji zamówienia. 

Ich stosowanie znajduje mocne oparcie w prawie unijnym (Dyrektywa 2014/24/UE) oraz w polskiej ustawie Prawo zamówień publicznych (PZP). Co istotne, mają one dobrowolny charakter, a zamawiający w szerokim zakresie mogą samodzielnie decydować o formie i szczegółach ich zastosowania. 

Korzyści wynikające ze stosowania klauzul społecznych 

Korzyści społeczne 

Stosowanie klauzul społecznych pozwala nie tylko na realizację zamówień publicznych, ale także na wsparcie polityki społecznej prowadzonej przez państwo i samorządy. Dzięki nim możliwe jest zatrudnienie osób zagrożonych wykluczeniem z rynku pracy, takich jak osoby z niepełnosprawnościami, długotrwale bezrobotni czy osoby powracające po odbyciu kary więzienia. Korzyści społeczne obejmują również wsparcie procesów integracji zawodowej i społecznej, odbudowę poczucia sprawczości i aktywności obywatelskiej, a także wzmocnienie lokalnych wspólnot, ponieważ środki z zamówień pozostają w lokalnym obiegu i wspierają usługi świadczone najbliżej mieszkańców. Wartością dodaną jest także rozwój współpracy międzysektorowej – administracja, organizacje pozarządowe i przedsiębiorstwa społeczne działają w synergii – oraz budowa pozytywnego i odpowiedzialnego wizerunku zamawiających. 

Korzyści finansowe 

Klauzule społeczne przyczyniają się do bardziej efektywnego wydatkowania środków publicznych. Zamówienia, które i tak muszą zostać zrealizowane (np. sprzątanie terenów zielonych, catering, usługi opiekuńcze), dzięki odpowiednim zapisom przynoszą dodatkową wartość społeczną w postaci zatrudnienia osób zagrożonych wykluczeniem. Środki pozostają w gminie, wzmacniając lokalny biznes i wracając w podatkach, a samorządy mogą liczyć na oszczędności systemowe – bo każda osoba zatrudniona dzięki klauzuli to mniejsze wydatki na świadczenia i inne formy pomocy społecznej w przyszłości. Co więcej, zamówienia publiczne z klauzulami wspierają rozwój podmiotów ekonomii społecznej, takich jak spółdzielnie socjalne czy zakłady aktywności zawodowej, które dają trwałe zatrudnienie osobom w najtrudniejszej sytuacji. 

Wartość dodana wizerunkowa i organizacyjna 

Stosowanie klauzul społecznych nie tylko poprawia jakość życia mieszkańców, ale także buduje wizerunek samorządu jako instytucji odpowiedzialnej, nowoczesnej i zaangażowanej w rozwój społeczności lokalnych. To narzędzie, które sprzyja uspołecznieniu procesów świadczenia usług publicznych i zacieśnianiu współpracy z sektorem ekonomii społecznej. W praktyce oznacza to polepszenie relacji i kontaktów między administracją a trzecim sektorem, a także większą partycypację obywateli w tworzeniu i realizacji polityk publicznych. 

Zachętą do stosowania rozwiązań pozwalających uzyskiwać dodatkowe korzyści społeczne przy udzielaniu zamówień publicznych są ich niewątpliwe atuty, przede wszystkim z perspektywy zamawiających: 

• zakotwiczenie w prawie unijnym i krajowym, 

• ugruntowana praktyka stosowania, 

• dobrowolny charakter większości rozwiązań, 

• zamawiający sami – w granicach prawa - mogą decydować o szczegółach ich stosowania, 

• większość rozwiązań można stosować niezależnie od wartości zamówienia, 

• większość rozwiązań można stosować niezależnie od przedmiotu zamówienia, 

• zamawiający może stosować kilka rozwiązań w jednym postępowaniu, 

• możliwość stosowania w zamówieniach udzielanych w oparciu o zasadę konkurencyjności. 

Brak stosowania klauzul społecznych niesie ze sobą konkretne i odczuwalne konsekwencje. Oznacza to nie tylko pogłębianie się marginalizacji społecznej oraz bezrobocia, ale również dalsze obciążenie budżetu publicznego kosztami świadczeń społecznych. To także niewykorzystanie lokalnych zasobów ludzkich i gospodarczych, które mogłyby pracować na rzecz wspólnoty. Co więcej, rezygnacja z tego typu rozwiązań to utrata szansy na budowanie nowoczesnej i innowacyjnej administracji samorządowej, która działa strategicznie i w sposób społecznie odpowiedzialny. 

Korzyści strategiczne zastosowania klauzul społecznych 

Dla jednostek samorządu terytorialnego stosowanie klauzul społecznych stanowi istotne narzędzie realizacji lokalnych strategii społecznych, zwłaszcza w zakresie przeciwdziałania bezrobociu i wykluczeniu. Pozwala na lepsze wykorzystanie działań prowadzonych równolegle przez instytucje publiczne, takie jak powiatowe urzędy pracy (PUP), ośrodki pomocy społecznej (OPS) czy centra integracji społecznej (CIS), jednocześnie wspierając rozwój podmiotów ekonomii społecznej. W efekcie samorząd zyskuje dodatkowe instrumenty aktywizacji zawodowej i społecznej, które wzmacniają efektywność lokalnej polityki społecznej. 

Szczególną rolę odkrywają tu rozwiązania takie jak: 

• klauzula zastrzeżona – pozwala kierować zamówienia wyłącznie do podmiotów ekonomii społecznej (np. spółdzielni socjalnych, zakładów aktywności zawodowej), zapewniając im stabilność działania i podtrzymanie zatrudnienia osób z niepełnosprawnościami. 

• klauzula prozatrudnieniowa – obliguje wykonawcę do zatrudnienia osób wskazanych przez zamawiającego, np. osób długotrwale bezrobotnych czy wychodzących z zakładów karnych. 

• kryteria społeczne w ocenie ofert – np. premiowanie ofert, w których przewidziano dodatkowe działania szkoleniowe, partycypację pracowniczą czy zwiększone zatrudnienie osób wykluczonych. 

Dla jednostek samorządu terytorialnego społecznie odpowiedzialne zamówienia stanowią narzędzie wspierania lokalnej polityki społecznej. Mogą one: 

• wspierać realizację strategii walki z bezrobociem i wykluczeniem, 

• uzupełniać działania OPS, PUP i CIS w zakresie aktywizacji zawodowej, 

• poprawiać wizerunek samorządu jako instytucji odpowiedzialnej i innowacyjnej, 

• generować długofalowe oszczędności w budżecie gminy. 

Spotkanie na Uniwersytecie Ekonomicznym w Krakowie pokazało, że klauzule społeczne to nie dodatek, lecz realne narzędzie zmiany. Wymagają od zamawiających większej uważności i odwagi, ale przynoszą wymierne efekty – społeczne, finansowe i organizacyjne.